Životinje u Srbiji u sve većoj opasnosti od vektorskih bolesti
U poslednjih dvadesetak godina je u našoj zemlji registrovan veliki broj novih bolesti koje ranije nisu bile karakteristične za ovaj region. O tome kako globalno zagrevanje doprinosi njihovoj pojavi i širenju na naše podneblje pisala je za portal Klima101 profesorka Ružica Trailović sa Fakulteta veterinarske medicine, Univerziteta u Beogradu.
Prema podacima dijagnostičkih institucija u Srbiji, poslednjih dvadesetak godina, sve veću pažnju u Srbiji i regionu privlače vektorski prenosive bolesti, prevashodno one koje prenose zglavkari – insekti i krpelji. Širenju vektorskih bolesti na našim terenima u velikoj meri su doprinele klimatske promene pošto se, usled globalnog otopljavanja, sve veći broj vrsta zglavkara širi sa mediteranskog suptropskog i tropskog područja na sever i severozapad i tako kolonizuju i nastanjuju prostor zapadnog Balkana.
Vektorski organizmi donose i mnogobrojne uzročnike bolesti, pre svega viruse, bakterije i parazite koji remete evolutivnu ravnotežu u osvojenom staništu. Uzročnici bolesti iz tropskih i suptropskih predela predstavljaju ogroman selekcijski izazov za naivne populacije domaćih i divljih životinja u kontinentalnim područjima, a patogeno delovanje je posebno izraženo u populacijama visoko selekcioniranih rasa domaćih životinja čiji je značaj za proizvodnju hrane ogroman.
Takođe veliki broj vektorski prenosivih bolesti spada u grupu antropozoonoza (bolesti koje se javljaju i kod ljudi i kod životinja), te je širenje bolesti uslovljeno bliskim kontaktom i suživotom životinja, naročito socijalnih vrsta poput konja, pasa i mačaka i ljudi.
Bolesti koje su bile karakteristične za tropske i suptropske predele sada pojavljuju sve severnije
Kada govorimo o klimatskim promenama poseban problem predstavlja geografsko širenje endemskih područja bolesti biljaka, životinja i ljudi koje se iz tropskih i suptropskih regiona šire prema severu.
Čitav niz antropozoonoza se prenosi putem vektora odnosno prenose ih insekti i paraziti, čije je prisustvo direktno uslovljeno klimatskim parametrima poput vlažnosti i temperature.
Usled globalnog zagrevanja može se očekivati širenje i eskaliranje bolesti kao što su bolest plavog jezika, groznica Zapadnog Nila, i druge. Zbog toga što klimatske promene povećavaju rizik od izbijanja zaraznih bolesti neophodno je prihvatiti koncept „jedno zdravlje” (One health) koji je definisan kao jedinstven multidisciplinarni pristup zdravlju i bolestima ljudi, životinja i prirodne sredine.
Usled globalnog otopljavanja, sve veći broj vrsta zglavkara sa mediteranskog suptropskog i tropskog područja dolazi na prostor zapadnog Balkana donoseći sa sobom vektorske bolesti
Klimatske promene i antropogeno delovanje su doveli do izmena pejzaža kako u gradskim i poljoprivrednim područjima, tako i u prirodnim staništima, a ove promene su višestruko uticale na zdravlje životinja. Zbog antropogenog delovanja i otopljavanja menja se rasprostranjenost vrsta (domaćina i prelaznih domaćina bolesti) i gustina populacija u staništu što predstavlja pogodno tlo za patogene te izbijaju bolesti životinja koje dele prostor i u kontaktu su sa ljudima.
Uzročnici bolesti mogu da kolonizuju nove teritorije (šire stanište), promene infektivne osobine i patogene karakteristike – postanu agresivniji u susretu sa ‘naivnim’ ili imuno-kompromitovanim domaćinom, ili mogu da izvedu skok sa jedne vrste domaćina na drugu. Geografska ekspanzija različitih bolesti prati globalno otopljavanje koje omogućava kolonizaciju novih područja štetnim insektima, ektoparazitima i endoparazitima, što omogućava širenje bolesti koje prenose zglavkari koji sišu krv.
Evolutivna ravnoteža između patogena u staništu i životinja domaćina je narušena antropogenim delovanjem, a klimatske promene samo dodatno destabilizuju ekosistem, promenom broja vrsta u staništu najčešće usled širenja populacija iz suptropskih i tropskih područja čime raste rizik od širenja zaraznih bolesti.
Virusne infekcije koje prenose zglavkari
Od arbovirusnih infekcija koji se šire među domaćim kopitarima, u poslednje vreme, sve veći značaj imaju virusi iz familije Flaviviridae koji izazivaju encefalitise (upalna stanja mozga). Rezervoar virusa u staništu su najčešće ptice, pri čemu u većini slučajeva oboljevaju kopitari i ljudi.
To se u prvom redu odnosi na groznicu Zapadnog Nila, oboljenje koje predstavlja sve veći zdravstveni problem i u humanoj i u veterinarskoj medicini. Srbija se, prema podacima Evropskog centra za kontrolu zaraznih bolesti, nalazi u centru najveće zone rizika za groznicu Zapadnog Nila (ECDC, 2018). Ovo oboljenje kod ljudi, konja i ptica izaziva virus Zapadnog Nila.
Rezervoari virusa u prirodi su divlje ptice, ali se može naći i kod domaćih ptica (domaća guska), a oboljevaju konji, magarci, mule, ptice i čovek. Bolest prenose komarci, ali je virus izolovani iz drugih hematofagnih insekata i iz krpelja.
U Srbiji je od flavivirusnih infekcija, kod konja dokazano i prisustvo virusa krpeljskog encefalitisa (Živojinović i sar., 2017). U endemskim područjima, virus krpeljskog encefalitisa se održava u ciklusu prenošenja između krpelja roda Ixodes i malih glodara, koji se smatraju rezervoarom virusa, ali može biti prisutan i kod drugih inficiranih divljih i domaćih životinja, pa i kod čoveka. Nije potvrđeno prenošenje bolesti direktno sa životinje na životinju ili čoveka na čoveka. Kako se virus može naći u mleku inficiranih životinja, ljudi se, osim ujedom krpelja, mogu inficirati konzumiranjem sirovog mleka i termički neobrađenih mlečnih proizvoda.
Važno je pomenuti i Usutu virus (USUV) je 1959. godine izolovan u komarcima Culex neavii duž reke Usutu u Svazilendu (Južna Afrika), kod ljudi 1981. godine u Centralnoafričkoj Republici, da bi 2001. godine bio utvrđen kod divljih ptica u Austriji. Serološki testovi kod konja 2009. godine u Italiji su pokazali prisustvo ovog virusa u Evropi, a zatim je bolest dokazana u Srbiji i Hrvatskoj 2009. i 2011. godine. Specifična antitela protiv USUV su, kod divljih ptica u Srbiji, potvrđena 2012. godine, a virus je potvrđen RT PCR metodom u komarcima na području južne Bačke 2015. godine.
Kada govorimo o virusnim bolestima koje se šire u populacijama domaćih papkara, javnosti je možda najpoznatija bolest plavog jezika je prvi put dokazana krajem dvadesetog veka u južnoj i jugoistočnoj Srbiji i od tada izbija periodično kada se poveća udeo imunski naivnih preživara. Poslednja pojava masovnog oboljevanja od ove bolesti je izbila 2014-2015. godine.
Interesantno je da kliničko oboljenje nije konstatovano kod autohtonih ovaca: pirotske, karakačanske ovce i bardoke, a potvrđena je kod uvezenih visokoselekcioniranih ovaca i meleza koji su delili pašnjake sa autohtonim zapatima. Takođe na teritoriji opštine Dimitrovgrad, bolest je bila prisutna u stadima goveda simentalske rase za razliku od buša, gde su simptomi uočeni samo kod dve životinje.
U budućnosti, a imajući u vidu epidemiološke karakteristike bolesti plavog jezika, za očekivati je da se ova zaraza sporadično pojavljuje, sezonski ili u onim godinama kada je velika brojnost komaraca i papataća, koji prenose virus.
Još jedna od bolesti koja izaziva brigu stručnjaka je nodularni (Lumpy) dermatitis – koji se pojavio tokom 2017. godine u epidemijskom – epizootijskom talasu koji je zahvatio Balkan sve do Jadranske obale. U cilju kontrole, suzbijanja i iskorenjivanja nodularnog dermatitisa, sprovedene su predviđene mere propisane pravilnikom o suzbijanju ove opasne zarazne bolesti. U ovom momentu se samo sprovode mere dijagnostičkog nadzora i kontrole proizvoda za međunarodno tržište.
I za kraj ćemo istaći i afričku kugu svinja koja se širi sa istoka na zapad i na sever u poslednjih 4-5 godina. Zbog izuzetne osetljivosti domaćih rasa svinja i evropske divlje svinje ova bolest predstavlja veliki rizik za proizvodnju mesa u Evropi. Posebna opasnost postoji za uzgoj moravke, resavke i mangulice koje su značajni genetički resurs Srbije i gaje se u poluotvorenim i otvorenim pašnim sistemima.
Sve navedene bolesti registrovane su u Srbiji tek u poslednjih dvadesetak godina, a izmenjeni klimatski uslovi koji pogoduju širenju i opstanku vektora koji ih prenose znače da će ubuduće rasti rizik za njihovu masovniju pojavu.
Važno je napomenuti i da se u našoj zemlji pored virusnih, sve više beleže i bakterijske i parazitske bolesti životinja čije širenje se može povezati sa klimatskim promenama.
Prevencija i sprečavanje širenja bolesti životinja preko granica postalo je imperativ relevantnih međunarodnih organizacija
Otpornost na bolesti i metabolička adaptacija domaćih i divljih životinja su uslov za prilagođavanje na ambijent koji se menja.
U osnovi, preventivna veterinarska medicina podrazumeva globalnu razmenu podataka o pojavi i širenju bolesti u realnom vremenu, kroz baze koje su uspostavljene od strane relevantnih međunarodnih organizacija čime se omogućava rano obaveštavanje, sprovođenje mera za ranu detekciju i reagovanje u cilju rane dijagnostike, sprečavanja širenja i kontrole starih i novih štetnih nametnika i bolesti koje ugrožavaju životinje.
Prevencija i sprečavanje širenja bolesti životinja preko nacionalnih granica je postalo imperativ Svetske organizacije za hranu i Svetske orgaizacije za zdravlje životinja, pa je ustanovljena inicijative koja je razvijena kroz Globalni okvir za progresivnu kontrolu prekograničnih bolesti životinja.
Da bi se sprečilo i zaustavilo širenje zaraznih bolesti koje ugrožavaju uzgoj domaćih životinja (slinavka i šap, kuga malih preživara, afrička kuga svinja, i druge) razvija se baza podataka o putevima širenja i regionalno se mapiraju zaražena područja i kretanje bolesti. Naravno izmenjena dinamika, rasprostranjenost i pojavljiva bolesti koje prenose vektorski organizmi zahtevaju da se, u prostorima umerene klime na severnoj hemisferi, dodatno obuče veterinarski kadrovi koji će se baviti entomologijom i ekologijom bolesti životinja, uključujući antropozoonoze.
Srbija u kojoj se već jasno primećuju posledice klimatskih promena treba da uspostavi mehanizme „One health” pristupa detekciji kolektivnih faktora rizika i da omogući interdisciplinarni pristup monitoringu staništa u postojećem pejzažu, na stočarskim farmama, proizvodnim linijama za hranu životinjskog porekla, i time da uklopi veterinarsku struku u nadzor šumskih, livadskih, vodenih i drugih ekoloških niša na svojoj teritoriji. Samo uklanjanjem podela između profesija koje se bave prirodom i zdravljem može se obezbediti rana detekcija opasnih zdravstvenih rizika koji se odnose i na krizu u lancu ishrane.
Izvor: Klima101