Rezultati proizvodnje osnovnih ratarskih kultura u 2017.
Na nezadovoljavajuća kretanja u poljoprivrednoj proizvodnji ukazuje stopa rasta neto poljoprivredne proizvodnje, koja je tokom proteklih petnaest godina prosečno iznosila 1,3%, a bruto vrednosti 1,6%, što su niže vrednosti u odnosu na period tokom 1980-ih. Optimalni model rasta računa sa prosečnom stopom rasta poljoprivrede od 3,5-4% tokom narednih deset godina. Imajući u vidu strukturu poljoprivredne proizvodnje Srbije, raspoložive resurse i dostignuti nivo produktivnosti, ocenjujem da se promene moraju odvijati u pravcu rasta produktivnosti, stabilizacije prinosa i promene proizvodne strukture u biljnoj proizvodnji i dostizanja veće zastupljenosti stočarstva u vrednosti poljoprivredne proizvodnje.
Mora se zaustaviti smanjenje stočnog fonda, a povećati proizvodnja mesa svih vrsta i mleka. Učešće stočarstva u vrednosti poljoprivredne proizvodnje u 2017. Godini prema procenama iznosi opalo je na 39%, što je izuzetno niska vrednost, a neznatno je povećano zbog smanjenja biljne proizvodnje i pokazatelj ekstenzivnosti poljoprivrede. Bez razvoja stočarstva, srpska poljoprivreda će i dalje neadekvatno koristiti svoje prirodne resurse (posebno obradivo zemljište), neefikasno koristiti postojeću angažovanu radnu snagu i ostati izvoznik jeftinih sirovina. Sa pomenutim, visokim oportunitetnim troškovima neće dugo biti u stanju da poboljša svoju konkurentnost i da ostvari bolje rezultate na domaćem i međunarodnom tržištu.
Učešće primarne poljoprivrede u realizaciji BDP Republike Srbije poslednjih godina bilo je u intervalu 9-11%, međutim, ako se posmatra celokupan doprinos poljoprivrede ostalim sektorima privrede, prehrambenoj industriji i proizvođačima i prerađivačima inputa i sirovina ovo učešće nadmašuje 30% ukupnog BDP. To učešće će poljoprivreda zadržati i u 2017. godini i pored smanjenja proizvodnje što je uzrokovano izuzetno nepovoljnim klimatskim uticajima. Takođe, oko 50% stanovništva Srbije naseljeno je u ruralnim oblastima (sa gustinom stanovništva ispod 150 stanovnika po km2).
Sve to ukazuje na poseban značaj poljoprivrede za stabilnost ukupnog ekonomskog i društvenog razvoja, za trajnu prehrambenu sigurnost, socijalnu i političku stabilnost.
Biljna proizvodnja
U savremenoj poljoprivrednoj proizvodnji i prometu, biljni proizvodi zauzimaju veoma važno mesto. Značaj proizvodnje i prometa biljnih proizvoda proizilazi iz činjenice što je njihov najveći obim neophodan u svakodnevnoj ishrani ljudi i stoke. Privredni rast, urbanizacija i rast životnog standarda stanovništva, neophodnost svakodnevne potrošnje doprinose i rastu tržišne potrošnje biljnih proizvoda, prerađenih i pripremljenih za prodaju i neposredno doprinose širenju, usavršavanju, modernizaciji proizvodnje i tržišta ove grupe proizvoda. Udeo biljnih proizvoda u ukupnom prometu poljoprivrednih proizvoda ceni se na osnovu pokazatelja o udelu biljne proizvodnje u ukupnoj poljoprivrednoj proizvodnji u zemlji i šire u svetu. Smatra se da u svetskim okvirima ratarska proizvodnja zauzima najveći deo obradivih površina, pri čemu daje najveću masu biljnih proizvoda i oko tri četvrtine vrednosti ukupne svetske poljoprivredne proizvodnje. U ukupnoj poljoprivrednoj proizvodnji u Srbiji, u 2007. godini, ratarska proizvodnja zajedno sa povrtarskom proizvodnjom je učestvovala sa 46%. Struktura ratarske proizvodnje ukazuje na značaj ratarskih proizvoda u ishrani ljudi i stoke, što ukazuje i na potrebu stalnog usavršavanja i razvijanja organizovanog prometa i tržišta ovih proizvoda. U razmatranju osnovnih proizvodnih pokazatelja polazi se od njihove klasifikacije na: žita, industrijsko bilje, povrtarsko bilje i krmnog bilja, voćarske proizvodnje i vinogradarstva. Analiza ostvarenih rezultata u promeni proizvodne strukture biljne proizvodnje, u dosadašnjem periodu, temelji se na statističkim podacima Republičkog zavoda za statistiku o ostvarenoj proizvodnji u periodu 2007-2016. godie.
U strukturi biljne proizvodnje u 2017. godini, a na osnovu ostvarene vrednosti biljne proizvodnje, dominiraju žita sa učešćem od 39,7%, slede: povrtno bilje sa učešćem od 19,2%, voćarstvo sa učešćem od 17,3%, industrijsko bilje sa 15,6%, krmno bilje sa 6,3% i vinogradarstvo sa 1,9%.
Ukupna bruto vrednost poljoprivredne proizvodnje u 2017. godini procenjena je na je 4.384 miliona USD, što je za 14,9% manje od realizovane u 2016. godini. Istovremeno, neto ostvarena vrednost poljoprivredne proizvodnje, u visini od 3.826 miliona USD je manja za 14,8% u odnosu na 2016. godinu.
U proceni fizičkog obima ukupne poljoprivredne proizvodnje u Srbiji, u 2017. godini, ratarska proizvodnja zajedno sa povrtarskom proizvodnjom je učestvovala sa preko 80%, a u ukupno ostvarenoj vrednosti poljoprivredne proizvodnje sa 49,2%.
[1] Saopštenje RZS Saopštenje broj 263 – god. LXVII, 25.09.2017.
U 2017. godini ukupna vrednost realizovane biljne proizvodnje u Srbiji procenjena je na 2.667 miliona USD, što je predstavljalo pad za 27% u odnosu 2016. godinu, sa učešćem od 60,8% u ostvarenoj vrednosti ukupne poljoprivredne proizvodnje.
Procenjena vrednosti biljne proizvodnje po delatnostima u 2017. godini su:
- žito, 1.059 miliona USD, sa učešćem od 39,7% u ukupno ostvarenoj vrednosti biljne proizvodnje i padom proizvodnje od 37,2% u odnosu na 2016. godinu;
- povrtno bilje, 512 miliona USD, sa učešćem u biljnoj proizvodnji od 19,2% i smanjenom proizvodnjom za 1,7%;
- industrijsko bilje, 417 miliona USD, sa učešćem od 15,6% i smanjenom proizvodnjom za 14,2%;
- krmno bilje, 167 milion USD, sa učešćem od 6,3% i smanjenom proizvodnjom za 16,9%
- voćarstvo, 462 miliona USD sa učešćem od 17,5% i padom proizvodnje za 6,5% i
- vinogradarstvo, 50 miliona USD, sa učešćem od 1,9% i većom proizvodnjom za 13,6%.
U drugoj polovini prošlog veka ostvaren je značajan razvoj poljoprivredne proizvodnje u Srbiji. Prosečni prinosi važnijih biljnih kultura povećani su za dva do tri puta, zahvaljujući upotrebi domaćih visokorodnih sorti i hibrida, hemizaciji poljoprivrede i korišćenju savremene mehanizacije. Najveće povećanje prinosa je postignuto kod žita, pšenice i kukuruza, kao i u proizvodnji industrijskog bilja.
U poljoprivredi Srbije, žita imaju izuzetan značaj, kako zbog ishrane stanovništva, stočnog fonda, upotrebe kao industrijske sirovine, kao i zbog sve veće strateške važnosti u dugoročnoj poljoprivrednoj politici zemlje. O velikom komercijalnom značaju svih žita ukazuje i podatak da u vrednosti ukupne poljoprivredne proizvodnje u Srbiji, u 2017. godini ona učestvuju sa oko 39,7%.
Srbija raspolaže ogromnim brojem sorti žita priznatih u zemlji i inostranstvu. Kvalitet semena je izuzetan. Nedovoljno vrednovanje sortno proizvedenog žita pri otkupu demotivisalo je proizvođače do sada da seju kvalitetno seme umesto merkantilnog semena.Poslednjih godina se od te prakse odustaje i pored činjenice da u otkupu nisu poboljšani uslovi. Takođe u dosadašnjim ekstenzivnim uslovima proizvodnje nisu korišćeni u celosti ni genetski potencijal domaćeg sortnog i hibridnog semena. Veoma je problematičan kvalitet semena za reprodukciju iz uvoza, kao i proces dorade i prerade semena. Potrebno je kontrolisani uvoz hibrida i sorata. Pretnju predstavljaju i genetski modifikovane sorte i hibridi. Puno poštovanje Zakona o sortnom materijalu predstavlja jedan od uslova daljeg razvoja ratarske proizvodnje u Srbiji. Ako se u procesu proizvodnje ispoštuju sve agrotehničke mere mogu se ostvariti dobri prinosi žita, jer se raspolaže sortama sa dobrim genetskim potencijalom. Sorte i hibridi su dobrog kvaliteta. Pšenica i kukuruz, kao najčistije ekološke vrste, najmanje se štite hemijskim sredstvima i strateški su proizvodi sa ekološkim i ekonomskim značajem, kao i zbog plodoreda, koga i dalje treba stimulisati razvijanjem dvopolja.
Godišnja proizvodnja pšenice u Srbiji iznosila je oko 2,5 miliona tona u periodu 2007-2016 godine. Srbija se pojavljuje i kao značajan izvoznik (poslednjih godina sve češće), sa težnjom da u perspektivi postane stalni neto izvoznik.
Prednosti koje ima proizvodnja pšenice, u odnosu na druge biljne kulture, sadržane su u činjenici što ona zahteva manja ulaganja u vremenu kada su finansijska sredstva nedostupna proizvođačima i relativno skupa, zatim procenama da će situacija na svetskom tržištu u narednom periodu biti za proizvođače i izvoznike relativno povoljna, dalje, potrebom poštovanja plodoreda, činjenicom da se pšenicom najefikasnije, bez zagađenja zemljišta, može boriti protiv korova i drugih biljnih štetočina, kao i činjenicom da je još uvek visoka potrošnja pšenice (hleba u ekvivalentu pšenice od oko 130 kg po stanovniku) u Srbiji zbog niskog standarda stanovništva.
U Srbiji je u 2017. godini proizvedeno je 2.278 hiljada tona pšenice, što je za 21% manje od ostvarene proizvodnje u 2016. godini. Posmatrano u odnosu na desetogodišnji prosek (2007-2016.), proizvodnja pšenice je manja za 9,1%.
Proizvodnja kukuruza po svojoj rasprostranjenosti i obimu proizvodnje predstavlja najznačajniju ratarsku kulturu u Srbiji. Ima dugu tradiciju proizvodnje. U strukturi oraničnih površina pod žitom u 2017. godini (koje su i dalje dominantne sa 56,8%), najveće učešće imaju setvene površine pod kukuruzom, u 2017. Su iznosile 1,007 hiljade ha, ili za 10% (manje su u odnosu na predhodnu godinu, odnosno za 10-15% manje su u odnosu na prosečne u periodu prosek 2007-2017. godine.
Prosečan prinos kukuruza iznosi 4 tone po hektaru i manji je od evropskog za proseka za 1,1 tona, odnosno za četvrtinu.U poslednjoj godini delovanje klimatskih faktora, odnosno suše, imalo je dominantno dejstvo na visinu ostvarenih prinosa, koji su, praktično prepolovljeni.
Proizvodnja kukuruza u 2017. godini je procenjena je na 4.022 hiljada tona, što je za 45,5% manje u odnosu na ostvarenu proizvodnju u 2016. godini. Posmatrano u odnosu na desetogodišnji prosek (2007-22016.), proizvodnja kukuruza je manja za 33%.
U 2017. godini ostvarena proizvodnja kukuruza od 4.022 miliona tona preračunata po stanovniku iznosi 575 kilograma. U evropskoj proizvodnji Srbija učestvuje sa oko 7-8% i nalazi se na visokom šestom mestu, a među svetskim izvoznicima rangira se među deset zemalja.
Proizvodnja industrijskog bilja obezbeđuje sirovinu za prerađivačku industriju i ima važan tehnološki, komercijalni i privredni značaj. Preradom dobijaju se značajni prehrambeni proizvodi – konzumni šećer, jestivo ulje, i sl., kao i brojni sporedni proizvodi koji se koriste u ishrani stoke, sačma (pogače), rezanci i ostalo.
U procesu promene setvene strukture, kreatori poljoprivredne politike su, direktnim podsticajima-subvencijama (po ha setvene površine, ili na osnovu ostvarenog obima proizvodnje), značajnije doprineli rastu setvenih površina pod industrijskim biljem. Ostvaren je rast setvenih površina za 30%, u odnosu na prosek 1996-2000. godine, sa povećanim učešćem u ukupnim oraničnim površinama sa 10% na 13%.
Proizvodnja industrijskog bilja u 2017. godini procenjena je na 417 miliona USD, sa učešćem od 15,6% u biljnoj proizvodnji i realizovala je pad proizvodnje (u odnosu na 2016. godinu) za 14,2%.
Šećerna repa predstavlja značajnu industrijsku biljku, u preradi konzumnog šećera. Setvene površine pod šećernom repom u 2017. godini iznosile su 54,2 hiljade hektara sa učešćem od 1,6% u ukupnoj strukturi oraničnih površina. Ostvaren je prosečan prinos šećerne repe od 46 tone po hektaru, što je manje za oko 5 tona od proseka u Evropi. Zahvaljujući preferencijalnim pogodnostima koje ima Srbija imala u izvozu šećera na tržištu EU, do 2016 godine ostvaren je rast površina pod šećernom repom, za oko 30% u odnosu na prosečne iz perioda 1996-2000. godine.
U Srbiji je u 2017. godini proizvedeno je 2,513 miliona tona šećerne repe, što je za 4,3% manje od ostvarene proizvodnje u 2016. godini. Posmatrano u odnosu na desetogodišnji prosek (2007-2016.), proizvodnja šećerne repe je manja za 14,6%. Procenjuje se da je proizvodnja šećerne repe u 2017. godini omogućila proizvodnju šećera od oko 450.000 tona, što pokriva domaće potrebe i značajnu količinu za izvoz
Mogućnosti povećanja prinosa i digestije (koja je oko 20-22%) u narednom periodu, baziraju se na primeni savremene tehnologije proizvodnje, a u perspektivi primenom navodnjavanja, takođe bi se značajnije povećali prosečni prinosi i kvalitet.
Suncokret u Srbiji ima dobre agroekološke uslove i predstavlja industrijsku biljku, čijom se preradom dobija jestivo ulje. Suncokretovo jestivo ulje koristi se za potrošnju u konzumnom obliku i kao sirovina u pojedinim granama industrije (prehrambena, farmaceutska i drugim). U Srbiji se uzgaja poslednjih godina na preko 200.000 hektara i u strukturi ukupnih oraničnih površina učestvuje sa 6-6,5%. U 2017. godini ostvaren je rast setvenih površina pod suncokretom za oko 10% u odnosu na prosečne setvene površine iz perioda 1996-2000. godine i iznosile su 222 hiljada hektara. Prosečni prinosi iznose oko 2,4-3,1 tone, što je iznad evropskog proseka za oko 0,8 tona. Na ostvareni prinos deluju razni faktori, od koji su: izbor odgovarajućeg hibrida, region gajenja, rokovi setve, klimatski uslovi, tehnika i tehnologija proizvodnje, osnovni.
U Republici Srbiji je u 2017. godini proizvedeno je 541 hiljada tona suncokreta, što je za 13% manje od ostvarene proizvodnje u 2016. godini. Posmatrano u odnosu na desetogodišnji prosek (2007-2016.), proizvodnja suncokreta je veća za 23,2%. Realizovanom proizvodnjom suncokreta a u 2017. godini osigurana je proizvodnja rafiniranog jestivog ulja u obimu od 135-140.000 tona, što pokriva potrebe domaćeg tržišta, a sa prelaznim zalihama obezbeđije i značajne količine ulja za izvoz.
Soja se intenzivnije proizvodi na prostoru Srbije od polovine sedamdesetih godina, uvođenjem novih sorti i primenom intenzivnije agrotehnike. U 2017. godini setvene površine su iznosile 203.000 hektara, što je za 70% iznad istih u periodu 1996-2000. godine, sa učešćem u ukupnim oraničnim površinama od 5,5-6%. Prosečni prinosi soje u Srbiji iznose oko 2,4-2,6 tone po hektaru i veći su od ostvarenog kod suncokreta. Ostvareni prinosi u Srbiji su veći od evropskog proseka za oko 0,3 tone.
U Republici Srbiji je u 2077. godini proizvedeno je 461 hiljada tona soje, što je za 20% manje od ostvarene proizvodnje u 2016. godini. Posmatrano u odnosu na desetogodišnji prosek (2007-2006.), proizvodnja soje je veća za 9,1%.
Pravci razvoja i strukturne promene u biljnoj proizvodnji
Biljnu proizvodnju treba razvijati u pravcu: smanjenja ukupnih površina pod ratarskim usevima, povećanja površina pod voćnjacima, vinogradima i livadama, povećanja prinosa po jedinici kapaciteta uz smanjenje njihove varijabilnosti, poboljšanja asortimana i sortimenta proizvodnje i kvaliteta proizvoda, veće tržišne i izvozne orijentacije.
Ratarsku proizvodnju treba razvijati u pravcu smanjenja površina pod žitima, a povećanja površina pod industrijskim, krmnim i povrtnim biljem. Prema optimalnoj, projektovanoj strukturi zasejanih površina, učešće žita bi trebalo da se smanji na 50% u 2020. godini. Istovremeno, učešće industrijskog bilja bi trebalo povećati na 20%; učešće povrća bi trebalo povećati na 15%, a učešće krmnog na 16%.
Proizvodnju žita, na površinama manjim u proseku za oko 8% (kukuruza manjim za oko 15%, a pšenice većim za oko 10% i uz istovremeno, povećanje površina pod raži, ječma i ovsa), obezbeđuje povećanje fizičkog obima proizvodnje: pšenice na oko 3 miliona tona, a kukuruza sa sadašnjih 5,5 miliona tona u proseku na oko 6,4 miliona tona. Površine pod pšenicom i kukuruzom mogu se smanjivati srazmerno povećanju prosečnih prinosa, koji bi mogli dostići nivo od 5,5 tona po hektaru, odnosno 7 tona po hektaru. Ukupna proizvodnja žita mogla bi dostići obim od oko 14 miliona tona (oko 1,9 tona po stanovniku), od čega bi oko 5 miliona tona moglo biti usmereno na izvoz.
Površine pod industrijskim biljem bi trebalo povećati sa prosečno 440.000 hektra na 600.000 hektara. Povećanje površina trebalo bi realizovati kod šećerne repe na 70.000 hektara, suncokreta na 250.000 hektara, uljane repice na 15.000 hektara, kao i duvana na 14.000 hektara. Najznačajnije povećanje treba realizovati kod soje na oko 240.000 hektara. Osnovni usev za proizvodnju jestivog ulja ostaće suncokret, čija će proizvodnja biti povećana na oko 650.000 tona godišnje, uz značajno povećanje proizvodnje soje na oko 550.000 tona u zrnu. Ovim obimom proizvodnje uljarica obezbeđuju se ukupne potrebe za jestivim uljem na domaćem tržištu, značajan izvoz, kao i potrebne količine proteinskih hraniva za stočarsku proizvodnju. Polazeći od značaja soje, posebnim merama treba podsticati njeno širenje kao glavnog useva. U proizvodnji duvana, u skladu sa rastućim potrebama i izraženim bilansnim deficitom, treba podsticati povećanje površina i prinosa, a posebno proizvodnju visokokvalitetnih tipova i sorata.
Vojislav Stanković